آشنایی با سازهای Transposing

همان‌طور که از عنوان مقاله بر می‌آید، در این مقاله می‌خواهیم در مورد سازهای Transposing ، نحوه کار آن‌ها و معرفی تعدادی از این سازها بپردازیم. امید که این مقاله برای شما مفید واقع شود. با ما همراه باشید…

کمی در مورد سازهای Transposing

اگر همه موزیسین‌ها روی اسامی مشترک برای اشاره به نتی یکسان اتفاق نظر داشته باشند، صحبت در مورد موسیقی، به اشتراک گذاری موسیقی و اجرای موسیقی به همراه دیگران، کار آسانی خواهد بود.

یکی از استانداردهایی که به صورت گسترده در ژانرهای مختلف موسیقی غربی مورد استفاده قرار می‌گیرد، استاندارد Concert Pitch است. بر اساس این استاندارد، صدایی که در فرکانس ۴۴۰ هرتز تولید می‌شود، به نت لا اشاره می‌کند و تمام زیر و بم‌های مربوط به این نت لا، از رنگ صوتی یکسانی برخوردار هستند.

حتی اگر Concert Pitch بر اساس نت لا تعریف شده باشد اما سازهایی که نت‌ها را بر اساس استاندارد Concert Pitch اجرا می‌کنند، سازهای C-Instrument نامیده می‌شوند. دلیل این نام‌گذاری آن است که نت‌های موجود در گام دو ماژور، همه طبیعی هستند؛ بدون بمل و دیز.

سازهای بسیاری جزو سازهای C-Instrument دسته‌بندی می‌شوند؛ مانند پیانو، ابوا، ارگان، ویولن، گیتار و ترومبون. یک پیانیست با دیدن نت دو، کلاویه مربوط به نت دو را فشار می‌دهد و صدای نت دو را تولید می‌کند؛ همان‌گونه که نوازنده ویولن با دیدن همین نت، صدایی دقیقا مشابه صدای پیانو(نت دو) را تولید می‌کند. بنابراین ممکن است این موضوع بدیهی به نظر برسد اما نکته دقیقا همین‌جاست.

سازهایی مانند کلارینت با دیدن نت دو، همان نت دو را اجرا می‌کنند اما صدای آن شباهتی به نت دو پیانو و ویولن ندارد. دلیل این امر آن است که کلارینت یک ساز Transposing است. قطعاتی که باید توسط سازهای Transposing مانند کلارینت اجرا شوند، در استاندارد Concert Pitch نوشته و خوانده نمی‌شوند.

به عنوان مثال وقتی نوازنده این کلارینت نتی مانند دو را می‌بیند، همان نت را می‌نوازد اما صدای تولید شده توسط ساز، مانند صدای نت سی بمل است. بنابراین به این ساز، Bb-Instrument هم می‌گویند. به عنوان مثالی دیگر، نوازنده هورن با دیدن نت دو، همان نت را اجرا می‌کند اما صدای خروجی ساز شبیه نت فا است. بنابراین به این ساز، F Horn نیز می‌گویند. بنابراین نتی که قبل از نام ساز نوشته می‌شود، به شما می‌گوید که این ساز با دیدن نت دو در استاندارد Concert Pitch ، چه نتی را اجرا می‌کند.

لازم به ذکر است که در این گونه سازها، فقط صدای حاصل از اجرای نت دو تغییر نمی‌کند. بلکه به عنوان مثال در سازهای Bb-Instrument ، صدای تمام نت‌ها یک پرده پائین‌تر از نتی که نوشته شده تولید می‌شوند. با کمی دقت متوجه خواهید شد که اگر می‌خواهید نوازنده سازی مانند کلارینت نت به خصوصی را در استاندارد Concert Pitch اجرا کند، باید آن نت را نسبت به سازهای غیر Transposing ، یک پرده بالاتر بنویسید.

در این بین، نکته حائز اهمیت آن است که با تغییر نت‌های یک گام، آن گام تغییر می‌کند. پس نت‌های مخصوص سازهای Transposing در مقایسه با نت‌های مخصوص سازهای C-Instrument ، در گام و سرکلید متفاوتی نوشته می‌شوند. تغییر موسیقی برای قرار دادن آن در گام و سرکلیدی متفاوت، انتقال(Transposing) موسیقی نامیده می‌شود.

به عنوان مطلب آخر در این قسمت باید به این نکته اشاره کنیم که قطعاتی که مخصوص سازهای Transposing نوشته شده‌اند، باید در صفحه نت به وضوح نوشته شوند تا نوازنده این سازها بداند که باید چه صدایی را تولید کند. (بعضی موزیسین‌های حرفه‌ای می‌توانند نت‌های موجود در استاندارد Concert Pitch را به راحتی اجرا کنند. در حقیقت آن خودشان نت‌ها را یک پرده بالاتر می‌نوازند تا صدای حاصل، با نتی که در صفحه نت نوشته شده، یکسان باشد. البته این کار، خیلی مرسوم نیست.)

سازهای Transposing و غیر Transposing

لیست سازهای Transposing بسیار طولانی‌ست و اکثر سازهای موجود در آن لیست، کمیاب و نادر هستند. در لیست زیر، سازهای رایج و معروفی را قرار داده‌ایم که جزو سازهای Transposing دسته‌بندی شده‌اند:

• کلارینت یک ساز Bb-Instrument است. صدای اغلب کلارینت‌های امروزی، یک پرده پائین‌تر از چیزی‌ست که در صفحه نت نوشته شده. بنابراین قسمت‌های مربوط به این ساز باید یک پرده بالاتر از نت‌های استاندارد Concert Pitch نوشته شوند. مانند French Horn ، کلارینت‌های در سرکلیدهای متفاوت مانند A-Clarinet (که قسمت‌های مربوط به آن، به فاصله سوم مینور بالاتر از نت‌های سازهای C-Instrument نوشته می‌شدند) هنوز هم وجود دارند.
• ساکسیفون آلتو و باریتون هر دو Eb-Instrument هستند. پس قسمت‌های مربوط به ساکسیفون آلتو باید به فاصله ششم ماژور بالاتر و قسمت‌های مربوط به ساکسیفون باریتون باید به فاصله یک اکتاو + فاصله ششم ماژور بالاتر از نت‌های سازهای C-Instrument نوشته شوند.
• ساکسیفون تنور و سوپرانو، سازهای Bb-Instrument هستند. قسمت‌های مربوط به ساکسیفون سوپرانو نیم پرده بالاتر و قسمت‌های مربوط به ساکسیفون تنور یک اکتاو + یک پرده بالاتر (فاصله نهم مینور) از نت‌های سازهای C-Instrument نوشته می‌شوند.
• هورن انگلیسی یک ساز F-Instrument است. قسمت‌های مربوط به این ساز، به فاصله پنجم درست بالاتر از سازهای C-Instrument نوشته می‌شوند.
• ترومپت و کرنت بسته به نوازنده این سازها، می‌توانند جزو سازهای Bb-Instrument یا C-Instrument دسته‌بندی شوند. البته سرکلید کرنت‌ها معمولا سی بمل است. هنگام نوشتن قطعات مخصوص این سازها باید با نوازنده این سازها صحبت کنید و از آن‌ها بپرسید که بهتر است آهنگ را در کدام سرکلید برایشان بنویسید؛ سرکلید دو یا سی بمل؟
• French Horn این روزها یک ساز F-Instrument محسوب می‌شود و قسمت‌های مربوط به این ساز، با فاصله پنجم درست بالاتر نوشته می‌شوند. هر چند به دلیل پیشینه این ساز، قسمت‌های قدیمی ارکسترال ممکن است در هر سرکلیدِ قابل تصوری نوشته شود و حتی این احتمال وجود دارد که در قسمت میانی قطعه، سرکلید تغییر کند! به همین دلیل بعضی نوازندگان هورن یاد می‌گیرند که به صورت آنی و با نگاه کردن به صفحه نت، به صورت ذهنی سرکلید را تغییر داده و دقیقا نت مورد نظر آهنگ‌ساز که در استاندارد Concert Pitch نوشته شده را اجرا کنند.
• فلوت آلتو یک ساز G-Instrument است. قسمت‌های مربوط به این ساز، در فاصله چهارم بالاتر از نت‌های سازهای C-Instrument نوشته می‌شوند.
• Tuba و Euphonium نیز ممکن است جزو سازهای Transposing دسته‌بندی شوند. بعضی قطعات Tuba و Euphonium به صورت نت دو در کلید فا نوشته می‌شوند. همچنین در گروه‌های سازهای برنجی انگلیسی، قسمت‌های مربوط به توباهای Bbb-Instrument و Eb-Instrument در کلید سل نوشته می‌شوند. در توباهای Bbb-Instrument ، نت‌ها به فاصله دو اکتاو + دوم ماژور بالاتر و در توباهای Eb-Instrument ، نت‌ها به فاصله یک اکتاو + ششم ماژور بالاتر از نت‌های سازهای C-Instrument نوشته می‌شوند. در فرانسه، قسمت‌های مربوط به اوفونیوم Bb-Instrument در کلید فا و با فاصله دوم ماژور بالاتر از نت‌های سازهای C-Instrument نوشته می‌شوند. همچنین توباهای باس Bb-Instrument نیز در کلید فا و با فاصله نهم ماژور بالاتر از نت‌های سازهای C-Instrument نوشته می‌شوند. اگر می‌خواهید قطعه‌ای را برای گروهی از سازها یا نوازندگان بنویسید، ابتدا بررسی کنید که ساز آن‌ها از چه نوعی‌ست و سپس از آن‌ها بپرسید که با کدام Transpose راحت‌تر هستند.

بعضی سازهای Transposing سرکلید را تغییر نمی‌دهند اما یک اکتاو بالاتر یا پائین‌تر از نت نوشته شده را اجرا می‌کنند.

• نت‌های قطعات مربوط به گیتار ، یک اکتاو بالاتر نوشته می‌شوند.
• برای صدای مردان، وقتی باید ملودی به خصوصی را که در کلید سل نوشته شده را بخوانند، معمولا آن را یک اکتاو پائین‌تر از چیزی که نوشته شده می‌خوانند.
• نت‌های قطعات مربوط به کنترباس معمولا یک اکتاو بالاتر نوشته می‌شوند.
• نت‌های قطعات مربوط به پیکولو معمولا یک اکتاو پائین‌تر نوشته می‌شوند.
• نت‌های قطعات مربوط به کنترباسون معمولا یک اکتاو بالاتر نوشته می‌شوند.
• نت‌های قطعات مربوط به سازهای زنگوله دستی(Handbell) و Handchime معمولا یک اکتاو پائین‌تر نوشته می‌شوند.

در این بین، بعضی سازها هستند که نه جزو سازهای C-Instrument دسته‌بندی می‌شوند و نه جزو سازهای Transposing. نوازندگان این نوع سازها، موسیقی استاندارد Concert Pitch را می‌خوانند اما سازها را اساسا به صورت Transposing در نظر می‌گیرند. البته این موضوع از نظر کاربردی، اهمیت چندانی ندارد اما می‌تواند شما را دچار سردرگمی کند. بیائید با ذکر ۲ مثال، این موضوع را بهتر شرح دهیم.

در سازهای ریکوردر سوپرانو و تنور، وقتی تمام حفره‌های روی ساز به وسیله انگشتان پوشیده شود، صدای حاصل، نت دو خواهد بود اما در ساز ریکوردر آلتو، وقتی تمام حفره‌های روی ساز به وسیله انگشتان پوشیده شود، صدای حاصل، نت فا خواهد بود. مانند ترومپت Bb-Instrument ، به نظر می‌رسد که ریکوردر آلتو بهترین انتخاب به عنوان یک ساز Transposing باشد. اگر چنین بود، نوازنده به راحتی می‌توانست هنگام اجرا، از ریکوردر با اندازه‌های مختلف استفاده کند.

نکته شایان ذکر این است که تاریخ و ریشه ساز ریکوردر با تاریخ و ریشه ساز ترومپت کاملا متفاوت است. بنابراین اگر چه می‌توان ریکوردر آلتو را به عنوان یک ساز F-Instrument در نظر گرفت اما نوازندگان آلتو، نت‌خوانی بر اساس استاندارد Concert Pitch را یاد می‌گیرند و انگشت‌گذاری‌شان به ازای نت‌های مختلف، با انگشت‌گذاری ریکوردر سوپرانو و تنور، متفاوت خواهد بود.

مثال دوم در مورد سازهای بادی برنجی است. زیر و بمی یک ساز بادی چوبی مانند ریکوردر به این صورت در نظر گرفته می‌شود که در صورت پوشیده شدن تمام حفره‌های روی ساز، پائین‌ترین نت اجرا خواهد شد. در طرف دیگر، سازهای بادی برنجی قرار دارند. زیر و بمی صوت در این سازها بر اساس سری هارمونی این سازها بدون استفاده از دکمه‌ها(دریچه‌ها) است.

برای مثال، یک ترومپت C-Instrument بدون استفاده از دریچه‌ها، هارمونی نت دو را تولید می‌کند و یک ترومپت Bb-Instrument بدون استفاده از دریچه‌ها، هارمونی نت سی بمل را تولید می‌کند. در طرف دیگر، توباها قرار دارند که زیر و بمی صوت در آن‌ها می‌تواند بر اساس چند سری هارمونی متفاوت شامل هارمونی‌های نت دو، سی بمل، فا و ر بمل در نظر گرفته شود. با این همه، این سازها لزوما سازهای Transposing نیستند. بنابراین یک نوازنده توبا Bb-Instrument می‌تواند نت‌های مخصوص توبا Bb-Instrument یا نت‌های استاندارد Concert Pitch را بخواند که در این صورت، باید از انگشت‌گذاری متفاوتی برای اجرای یک نت یکسان نسبت به نوازندگان سازهای C-Instrument استفاده کند.

سازهایی که نه Transposing هستند و نه C-Instrument

در زیر، بعضی از این سازها را آورده‌ایم:

• ریکوردر آلتو که نت اساسی آن، فا است.
• توباهای مختلف مانند Bb-Instrument ، Eb-Instrument ، C-Instrument و F-Instrument که بسته به قطعه موسیقی، نوازنده و سنت‌های محلی می‌توانند به صورت Transposing یا غیر Transposing باشند.
• ترومبون که مکان(موقعیت) اول، بر پایه سری هارمونی Bb است.
• باسون‌ها هم بر پایه Bb هستند و پائین‌ترین نت(در صورتی که تمام حفره‌ها پوشیده شوند)، Bb(یا همان لا در بعضی کنترباسون‌ها) است.
• باریتون و اوفونیوم: این سازها در دسته سازهای Bb-Instrument قرار دارند و می‌توانند Transposing یا غیر Transposing باشند. همچنین نوازنده ممکن است از نت‌های غیر Transposing کلید فا یا نت‌های Transposing کلید سل استفاده کند که در این صورت، این نت‌ها نسبت به نت‌های سازهای C-Instrument در فاصله نهم ماژور بالاتر قرار دارند. این شرایط نادر ممکن است نوازندگان توبا(که عادت دارند بخش‌های غیر Transposing را در کلید فا اجرا کنند) و کرنت(که عادت دارند بخش‌های Bb-Instrument را در کلید سل اجرا کنند) که می‌خواهند در صورت نیاز به سمت باریتون روی آورند را تحت تأثیر قرار دهد.

چرا اصلا سازهای Transposing وجود دارند؟!

وقتی همه از نامی یکسان برای صدایی یکسان استفاده کنند، همه چیز راحت‌تر انجام خواهد گرفت. پس چرا اصلا سازهای Transposing وجود دارند؟! سازهایی که نت‌ها را به یک اکتاو بالا یا پائین انتقال می‌دهند معمولا دارای محدوده صوتی بسیار بالا یا بسیار پائین هستند. تا به حال در مورد نت‌نویسی نت‌های بسیار بالا یا بسیار پائین فکر کرده‌اید؟ برای نوشتن چنین نت‌هایی، باید از خطوط کمکی زیادی استفاده کنیم که این موضوع، خواندن نت برای نوازندگان را سخت می‌کند. بنابراین یکی از مزایای سازهای Transposing ، سهولت در نت‌نویسی برای این گونه سازهاست.

برخی جابه‌جایی‌ها(Transposition ها) برای راحتی نوازنده است. به عنوان مثال شخصی را در نظر بگیرید که نحوه نواختن ترومپت C-Instrument را فرا گرفته و به ازای هر نت، انگشت‌گذاری خاصی را انجام می‌دهد.

حال اگر این فرد از یک ترومپت Bb-Instrument هم استفاده کند، در صورتی که نت‌ها به درستی جابه‌جا(Transpose) شده باشند، می‌تواند با استفاده از همان روش انگشت‌گذاری ترومپت C-Instrument ، به راحتی قطعات مربوط به ترومپت Bb-Instrument را نیز اجرا کند. اگر چنین نبود، این فرد باید یاد می‌گرفت که همان شیوه انگشت‌گذاری را برای نت‌های دیگر مورد استفاده قرار دهد که این موضوع می‌تواند کمی گیج کننده باشد!

بعضی دیگر از Transposition ها که برای راحتی نوازندگان انجام می‌گرفت، ریشه تاریخی دارند. برای مثال، زمانی بود که French Horn مانند هارمونیکا در کلیدهای مختلف عرضه می‌شدند و تنها می‌توانستند در آن کلید یا کلیدهای مرتبط و نزدیک صدای خوبی را تولید کنند.

در آن زمان، نوازندگان French Horn می‌توانستند بسته به مجموعه نت‌های آهنگ، از هورن‌های مختلف استفاده کنند. با مرور زمان، وقتی هورن‌هایی ساخته شد که می‌توانستند تمام نت‌ها را به خوبی اجرا کنند، هورن F-Instrument به عنوان خوش‌صداترین هورن انتخاب شد. بنابراین نوازندگان هورن، هنوز هم قطعات را در کلید فا می‌خوانند.